Τα γεγονότα που έλαβαν χώρα τον Σεπτέμβριο του 1955 στην Κωνσταντινούπολη αποτέλεσαν την αρχή του τέλους της έντονης Ελληνικής παρουσίας στη Βασιλεύουσα. Με την αναγκαστική και επιβεβλημένη φυγή των Ελλήνων, χάθηκε η κοσμοπολίτικη αύρα της Πόλης. Ακόμη και σήμερα κάποιοι Τούρκοι που έζησαν ή μελέτησαν τα γεγονότα κάνουν λόγο για “δεύτερη Άλωση”. Οι μνήμες των διώξεων, των βιασμών, των καταστροφών περιουσιών, των εν ψυχρώ εκτελέσεων παραπέμπουν σε μία δεύτερη Μικρασιατική καταστροφή. Ας πάρουμε όμως τα γεγονότα από την αρχή. Άμεση συνάρτηση με το πογκρόμ του Σεπτέμβρη είχε το Κυπριακό ζήτημα. Το 1955 αποδεικνύεται καθοριστικό, τη χρονιά αυτή ξεκινά ο απελευθερωτικός αγώνας της θρυλικής ΕΟΚΑ ενώ η βρετανική κυβέρνηση του Άντονυ Ήντεν καλεί την Ελλάδα και την Τουρκία σε τριμελή Διάσκεψη στο Λονδίνο για το ζήτημα της Κύπρου. Στόχος των Βρετανών ήταν να οδηγήσουν τις συζητήσεις σε αδιέξοδο όπως και έγινε, για να μη χάσουν τα γεωπολιτικά τους συμφέροντα στην ευρύτερη περιοχή, μένοντας έτσι μοναδική ηγέτιδα δύναμη στον ευρύτερο χώρο της Κύπρου. Για να το πετύχουν αυτό οι Βρετανοί, προσέγγισαν την τουρκική πλευρά και την παρότρυναν να προβάλει με έντονο τρόπο τις θέσεις της για το Κυπριακό. Όλες σχεδόν οι τουρκικές εφημερίδες άρχισαν να προπαγανδίζουν με καθημερινά πρωτοσέλιδα ακραίες θέσεις της τουρκικής πλευράς. Ειδικά η Χουριέτ και η Βατάν, με επιθετικό τόνο, υποστήριζαν όχι μόνο ότι η Κύπρος ανήκε στην Τουρκία αλλά και ότι τα νησιά του Αιγαίου καθώς και η δυτική Θράκη ήταν τουρκικά εδάφη. Όλος αυτός ο έλεγχος των μαζών, αποσκοπούσε σε δυναμιτισμό του κλίματος και σε επιθετική προβολή των “δικαιωμάτων” της Τουρκίας έναντι της Ελλάδας.

το πρωτοσέλιδο της “Ιστανμπούλ Εξπρές”

Ενώ το κλίμα είχε εντέχνως ενταθεί, αφορμή για να ξεσπάσουν οι διώξεις και οι λεηλασίες αποτέλεσε η έκρηξη βόμβας στο σπίτι που λέγεται ότι μεγάλωσε ο Μουσταφά Κεμάλ. Ξημερώματα 6ης Σεπτεμβρίου 1955, έλαβε χώρα η έκρηξη και το προμελετημένο γεγονός με αστραπιαία ταχύτητα έγινε γνωστό στην Τουρκία. Ο φοιτητής Οκτάι Ενγκίν τοποθέτησε τη βόμβα αφού προηγουμένως την παρέλαβε από την γείτονα χώρα. Ο Ενγκίν ήταν το πρώτο μέλος της μουσουλμανικής μειονότητας στην Ελλάδα, που σπούδαζε στη Νομική σχολή. Ο ρόλος του όπως έχει αποδειχθεί σήμερα ήταν σκοτεινός, καθώς έδρασε σαν πράκτορας της τουρκικής πλευράς. Η προσχεδιασμένη αυτή ενέργεια είχε την καθοδήγηση της κυβέρνησης του Δημοκρατικού κόμματος και του πρωθυπουργού της Τουρκίας, Αντνάν Μεντερές. Η τραγική ειρωνεία έγκειται στο γεγονός ότι το συγκεκριμένο κόμμα είχε υποστηριχθεί από την ελληνική μειονότητα της Πόλης, με την ελπίδα να δώσει περισσότερα δικαιώματα και ελευθερία στους Έλληνες, λόγω του ότι ήταν περισσότερο “διαλλακτικό” και “δημοκρατικό”. Την ίδια μέρα, η εφημερίδα “Ιστανμπούλ Εξπρές” κυκλοφορεί με κύριο τίτλο “Του πατέρα μας το σπίτι καταστράφηκε με βόμβα”. Φωτογραφίες μονταρισμένες συνόδευαν τα ρεπορτάζ, ώστε να προκαλέσουν ακόμα περισσότερο και να εξαγριώσουν τον τουρκικό όχλο, που ήδη μαζευόταν οργανωμένα στη πλατεία Ταξίμ. Ο τίτλος αυτός της εφημερίδας αποτέλεσε το σύνθημα εξέγερσης του τουρκικού όχλου κατά των ελληνικών περιουσιών της Πόλης. Την άποψη αυτή επιβεβαιώνει και ο Ντενίζ Καβουκτσίογλου σε άρθρο του με τίτλο “Από το φθινοπωρινό πόνο στο νομικό πόνο”, στην εφημερίδα Κουμχουριέτ: “[…] Αυτά άρχισαν στις 6 Σεπτεμβρίου, όταν η εφημερίδα του Μιτχάτ Περίν, μέλους του DP, Ιστανμπούλ Εξπρές, περίπου στις τέσσερις το απόγευμα κυκλοφόρησε σε δεύτερη έκδοση με πηχυαίους τίτλους και με την είδηση του Γιοκσίν Σιπαχίογλου ότι “Ρίφθηκε βόμβα στην κατοικία του Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη”. Αυτό ήταν το σύνθημα: με το σύνθημα αυτό κινητοποιήθηκαν και οι ορδές, οι οποίες είχαν εκ των προτέρων συσσωρευτεί στα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης. Ορισμένα διοικητικά μέλη διάφορων σωματείων, που είχαν επιφορτιστεί για τη δουλειά αυτή από το “βαθύ κράτος”, άρχισαν να κατευθύνουν τις ορδές αυτές σε περιοχές όπου ήταν έντονη η παρουσία του ρωμαίικου στοιχείου, όπως κατοικίες και εργασιακοί χώροι. Με σφυριά, κασμάδες και βαριοπούλες η δουλειά τους ήταν εύκολη υπόθεση, διότι είχαν εκ των προτέρων σημειωθεί τόσο τα καταστήματα όσο και οι κατοικίες που θα γκρέμιζαν και θα έκαιγαν. Τα γεγονότα της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955 είναι μια μαύρη κηλίδα ντροπής, την οποία έσκαψε βαθιά πάνω στο μέτωπό μας το ίδιο το κράτος [..]”.
Εξαιρετικής σημασίας ντοκουμέντο αποτελεί η επίσημη έκθεση της προξένου των Ηνωμένων Πολιτειών, κ. Κάθριν Μπράκεν προς στο αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών για τα γεγονότα του Σεπτέμβρη. Η έκθεση αρχίζει με σαφείς αναφορές στο Κυπριακό καθώς και στη στάση της τουρκικής κυβέρνησης αλλά και του Τύπου της γειτονικής χώρας. Γίνεται ξεκάθαρη αναφορά για προσχεδιασμένη επίθεση κατά μειονοτήτων και ιδιαίτερα εναντίον των Ελλήνων της Πόλης. Παραθέτω ορισμένα αποσπάσματα της έκθεσης: ” […] Μία από τις απογευματινές εφημερίδες, η Istanbul Ekspres, χρησιμοποίησε εμπρηστικούς τίτλους στο πρωτοσέλιδό της. Αμέσως μετά, η Εθνική Οργάνωση Νέων της Τουρκίας κάλεσε σε σύσκεψη τους εκπροσώπους των διαφόρων οργανώσεων νεολαίας, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων της οργάνωσης “Η Κύπρος είναι Τουρκική”. Η οργάνωση αυτή εξέδωσε αμέσως ανακοίνωση, που αποτελούσε ουσιαστικό κάλεσμα των διαδηλωτών. Μέχρι της έξι το απόγευμα, ομάδα περίπου 800 ατόμων είχε συγκεντρωθεί στο Γαλατά Σαράι και πορεύθηκε κατά μήκος της Ιστικλάλ για να πραγματοποιήσει συγκέντρωση κάτω από το μνημείο του Ατατούρκ στη πλατεία Τακσίμ. Πύρινοι λόγοι βοήθησαν να εξαγριωθεί το πλήθος, που είχε ήδη λάβει μεγάλες διαστάσεις. Γύρω στις επτά το βράδυ, το πλήθος χωρίστηκε σε δύο μπλόκ, το ένα με κατεύθυνση την Ιστικλάλ, όπου βρίσκεται η πλειοψηφία των “καλών” ελληνικών καταστημάτων, και το άλλο προς το Κουρτουλούς, την ιστορική συνοικία των Ρωμιών. Από τη στιγμή εκείνη, πυρήνες κινήθηκαν σε όλη την Πόλη πραγματοποιώντας όργιο σχεδιασμένων βανδαλισμών και επιχειρήσεων ελληνικών συμφερόντων, αλλά και εναντίον Εβραίων, Αρμενίων και ξένων υπηκόων. […] Η ροή των καταστροφικών δυνάμεων ήταν τέτοια, που ακόμη και μικρά καταστήματα σε στενά της Πόλης καταστράφηκαν ολοσχερώς. Τα ελληνικής ιδιοκτησίας καταστήματα φαίνεται πως είχαν εντοπισθεί εκ των προτέρων. Σε μερικές περιοχές της Πόλης, για παράδειγμα, όπου οι Έλληνες διαθέτουν αποθήκες στον τρίτο ή στον τέταρτο όροφο κτισμάτων και όπου δεν υπάρχει καμία ένδειξη πάνω στο κτίριο ή στον δρόμο που να αποκαλύπτει την εθνικότητα του ιδιοκτήτη, οι περιπλανώμενοι διαδηλωτές προχώρησαν χωρίς σκέψη στις ελληνικές αποθήκες, αδειάζοντας το περιεχόμενό τους στον δρόμο. Η μέθοδος της επίθεσης ήταν η ίδια σε όλες τις περιπτώσεις: Διείσδυση στο εσωτερικό χάρη στο σπάσιμο της βιτρίνας. Αν το κατάστημα προστατευόταν από κιγκλίδωμα, οι διαδηλωτές το στράβωναν ή το έκοβαν με τσεκούρι. Ομάδες ατόμων είχαν εξοπλιστεί με λοστούς και άλλα αναγκαία εργαλεία για το έργο τους […]”. Ο Δημήτριος Καλούμενος, αυτόπτης μάρτυρας και ο μοναδικός φωτογράφος που κατάφερε να απαθανατίσει τις διώξεις του ελληνικού στοιχείου της Κωνσταντινούπολης, ανέφερε ότι είδε Τούρκους στρατιώτες να βγάζουν τις στρατιωτικές στολές τους και να φορούν πολιτικά ρούχα, ενώ υπήρχε αυτοκίνητο που τους μοίραζε λοστούς καθώς και εργαλεία καταστροφών και διαρρήξεως. Επομένως, οι Τούρκοι “διαδηλωτές” ήταν σε μεγάλο ποσοστό στρατιώτες.

Λεηλατημένα κοιμητήρια και εκκλησίες

Μία ακόμη μαρτυρία αυτόπτη αποτελεί ο κ. Ανδρέας Σιταράς που όχι μόνο βίωσε τα γεγονότα του ’55 αλλά απελάθηκε το 1964 από τις τουρκικές αρχές. Σε συνέντευξή του στην εφημερίδα “Έθνος της Κυριακής”, τον Σεπτέμβριο του 2005 ανέφερε: ” Όλα ήταν οργανωμένα εκ των προτέρων. Γνώριζαν που θα πάνε να σπάσουν και είχαν βάλει σημάδια στα ελληνικά σπίτια. Εκείνο το απόγευμα ανηφόριζα προς το Ταξίμ και ένα φορτηγό αδειάζει έναν λόφο εφημερίδες της “Ιστανμπούλ Εξπρές” με τίτλο “Βάλανε βόμβα στο σπίτι του πατέρα μας στη Θεσσαλονίκη”. Βέβαιη ήταν προβοκάτσια. Στο ηρώο της πλατείας νεαροί με πλακάτ έβριζαν τους Έλληνες και μέσα σε λίγα λεπτά είχαν συγκεντρωθεί χιλιάδες που έρχονταν οργανωμένοι από τα στενά. Ο όχλος περιέλουσε με βενζίνη την Αγία Τριάδα, έβαλε φωτιά και την ισοπέδωσε. Οι επιθέσεις απλώθηκαν σε όλες τις γειτονιές, εκκλησίες καίγονταν και ο κόσμος κατέβαζε τα κορίτσια στα πηγάδια, για να τα κρύψει. Στο Βαλουκλή έκαψαν την εκκλησία, ρήμαξαν το οστεοφυλάκιο και στο νεκροταφείο πετούσαν έξω τα οστά των Πατριαρχών. Έναν ιερέα, τον Χρύσανθο, τον έδεσαν πίσω από ένα αυτοκίνητο και τον έσερναν. Αλλού οι μπουλντόζες κατεδάφιζαν προγραμματισμένα τους τάφους”. Οι περιγραφές αυτές συμφωνούν τόσο με τα αμερικανικά όσο και με τα τουρκικά αρχεία. Σχετικά με τις καταστροφές εκκλησιών, νεκροταφείων η έκθεση της προξένου Μπράκεν αναφέρει: ” Όπως αναφέρεται και στο μνημόνιο, που βρίσκεται συνημμένο στο τηλεγράφημα Αρ. 106, μόνο δέκα από τις ογδόντα ορθόδοξες εκκλησίες παρέμειναν άθικτες. Μόνο δύο από τα επτά ελληνικά μειονοτικά σχολεία δεν υπέστησαν καταστροφές. Τα δύο κυριότερα ελληνικά κοιμητήρια, Σισλί και Μπαλικλί, βεβηλώθηκαν συστηματικά. Πέντε καθολικές εκκλησίες και ένα καθολικό σχολείο δέχθηκαν επιθέσεις. Τρεις από τις εκκλησίες βεβηλώθηκαν βάναυσα και υπέστησαν μεγάλες καταστροφές”.  Τα αρχεία του Υπουργείου Παιδείας στην Κωνσταντινούπολη ανέφερε ότι καταστράφηκαν ολοσχερώς τριάντα δύο σχολεία Ρωμιών και οχτώ Αρμενίων, ενώ από τις 74 ορθόδοξες εκκλησίες της Πόλης καταστράφηκαν οι 70. Τα γεγονότα δεν περιορίστηκαν μόνο στην Κωνσταντινούπολη. Στη Σμύρνη κάηκαν εκκλησίες, το ελληνικό προξενείο ενώ δολοφονήθηκαν εν ψυχρώ Έλληνες της πόλης.
Τελειώνοντας, Τούρκοι ιστορικοί, όπως η Ντιλέκ Γκιουβέν υποστηρίζουν ότι σκοπός των Σεπτεμβριανών ήταν “η εθνική ομογενοποίηση της χώρας και η μεταφορά του κεφαλαίου σε μουσουλμανικά χέρια”. Δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι οι Έλληνες Κωνσταντινοπουλίτες διέπρεπαν στο εμπόριο και είχαν ακμάσει οικονομικά και όχι μόνο. Το βέβαιο είναι ότι τα Σεπτεμβριανά ήταν μια επιχείρηση από το “βαθύ κράτος” της Τουρκίας, με στόχο εθνικά, πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα.

Πηγές:

1) Ιστορία Ελληνικού Έθνους, 19ος τόμος
2) Ποιά Τουρκία; Ποιοί Τούρκοι; , Φραγκούλης Φράγκος
3) Τα Σεπτεμβριανά, ο διωγμός των Ελλήνων της Πόλης, Καθημερινή
4) Έθνος της Κυριακής, φύλλο 11ης Σεπτεμβρίου 2005, σελίδα 40