Στόχος του άρθρου είναι να ασχοληθεί με τα αρχεία του ΕΛΑΣ. Τα επίσημα αρχεία που δεν έχουν αμφισβητηθεί ποτέ από κανέναν. Είναι γνωστό σήμερα, ότι από την επομένη της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου, το ΚΚΕ και η Κεντρική επιτροπή του ΕΑΜ αποφάσισαν τη μονοπώληση του αγώνα. Και από την άνοιξη του 1943 ξεκίνησαν την έναρξη του αληθινού εμφυλίου. Πρώτο θύμα ο Στέφανος Σαράφης που κατηγορήθηκε σαν συνεργάτης των Ιταλών! Η Πανθεσσαλική Επιτροπή του ΕΑΜ, στις 26 Μαρτίου 1943, εξέδωσε ανακοίνωση με τον εκκωφαντικό τίτλο “Φώς στην καταχθόνια δράση των προδοτών του Αγωνιζόμενου Λαού, Σαράφη – Κωστόπουλου- Σαράντη και Σία”… Ενδεικτικά αναφερόταν: “… Ο Συν/ρχης Σαράφης κατείχεν άδειαν κυκλοφορίας δι΄όλην την Ελλάδα, υπογεγραμμένην υπό της υπηρεσίας του Τζελόζο και ταξιδεύσας νομίμως μέχρι Θεσσαλίας παρουσιάσθη εις την Καραμπιναρίαν Λαρίσης- Τρικάλων, όπου και του έγινε υποδοχή εκ μέρους των Ιταλών αξιωματικών.[…] Η μεγαλόψυχος άδεια του Τζελόζο εχορηγήθη εις τον Σαράφην, διότι ο κ. Σαράφης θα εξυπηρέτει ασφαλώς τα συμφέροντα του κατακτητού” [1]. Η κατηγορία είναι η συνηθισμένη που εξέδιδε η ηγεσία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κατά οποιουδήποτε αντιστρατεύονταν τους αληθινούς σκοπούς του! Και συνέχιζε η ανακοίνωση της Επιτροπής κατηγορώντας τον Σαράφη και τον Κωστόπουλο για συνεργασία με τις Ιταλικές αρχές στον αγώνα κατά του ΕΑΜ! Μάλιστα προς το τέλος της ανακοίνωσης γραφόταν επί λέξη: “… Η Πανθεσσαλική Επιτροπή του ΕΑΜ διά λόγους ειδικούς δεν δύναται ακόμη να φέρη εις φώς και τα υπόλοιπα στοιχεία, τα σχετικά με το κύμα των συλλήψεων και καταδιώξεων των Τρικκάλων, τα οποία αποδεικνύουν την ενοχήν Κωστόπουλου – Σαράντη”[2]. Τα στοιχεία που επικαλείται η Επιτροπή ήταν βεβαίως ανύπαρκτα γι΄αυτό και δεν παρουσιάστηκαν ποτέ. Άλλωστε, είναι ξεκάθαρο σήμερα ότι το ΕΑΜ για να επιτύχει τους σκοπούς του κατηγορούσε ψευδώς τους αντιπάλους του για συνεργασία με τον εχθρό. Λίγες μέρες αργότερα, ο Στέφανος Σαράφης από συνεργάτης των Ιταλών θα δεχτεί να προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ και να αναλάβει Στρατιωτικός αρχηγός της οργάνωσης. Μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα, ο “προδότης” και “καταδότης” θα αναβαπτιστεί σε πολέμαρχο! Η ικανότητα της καλοστημένης προπαγάνδας του ΚΚΕ, θα μαζέψει πίσω τις όποιες κατηγορίες.  |
| Η Γεν. Έκθεση του Άρη. |
έ Σύντροφε. Πρώτα σου στέλνω τους θερμότερους επαναστατικούς χαιρετισμούς και τα συγχαρητήριά μου διά την εξέλιξη και δράση του αδελφικού μας Λαϊκού Στρατού σας. Ύστερα πληροφορώ τα εξής: α) Βρισκόμαστε σε πόλεμο σκληρό πρός τον ΕΔΕΣ του προδότη Ζέρβα, όπως πρό καιρού οι σύντροφοί μας Σέρβοι προς τον προδότη Μιχαήλοβιτς. Αυτοί μας επετέθηκαν πρώτοι και σε συνεργασίαν στενή με τους Γερμανούς (!) και με την απόλυτη βοήθεια σε πληροφορίες, πολεμικό υλικό και χρήματα Άγγλων, β) Η προσπάθειά μας εναντίον όλων εξελίσσεται ευνοϊκά. Αντιμετωπίσαμε τους Γερμανούς χωρίς πολλές ζημιές. Διαλύσαμε σχεδόν τον Ζέρβα, που τώρα έχει τραβηχτεί, συνεργαζόμενος ανοιχτά με τους Γερμανούς (!), στην περιοχή Λάκκα – Σουλίου, με τις υπόλοιπες ελάχιστες δυνάμεις του” και συνεχίζει ο Άρης λίγο πιό κάτω ζητώντας βοήθεια από την Τσέτα: “Θέλουμε λοιπόν από σας να μας βοηθήσετε στο εξής: α) να έχετε στενή σύνδεση με τα τμηματά μας και να τους διευκολύνετε όσο μπορείτε σε περίπτωση συμπτύξεως διά λόγους πιέσεως προς τας γραμμάς σας, όπως έχουν διαταχθεί, β) να τους ενισχύσετε όσο σας είναι δυνατό με πυρομαχικά και τρόφιμα, χρεώνοντάς μας, γιατί επί του παρόντος είναι απολύτως αδύνατο από τεχνικούς λόγους να τους ενισχύσουμε εμείς από δώ” [4]. Σχετικά με όσα αναφέρει ο Άρης στους Αλβανούς συντρόφους του για τη δήθεν συνεργασία Ζέρβα – Γερμανών το 1943, δεν χρειάζεται να αναφέρουμε ότι οι πληροφορίες είναι ψευδείς. Σήμερα είναι ξεκάθαρα γνωστό ότι ο ΕΛΑΣ ήταν αυτός που έκλεισε 15ήμερη τοπική ανακωχή με τη Βέρμαχτ, για να διαλύσει τον ΕΔΕΣ του Ζέρβα. Ξεκάθαρο ντοκουμέντο η Γενική Έκθεση του ίδιου του Καπετάνιου του ΕΛΑΣ για την αυτή περίοδο. 
Πέρα από την έκθεση όμως, υπάρχουν και οι πασίγνωστες διαταγές της 8ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ: 6/10/1943 “Μέχρι νεωτέρας διαταγής παύσατε πάσαν ενέργειαν εναντίον Γερμανών είτε εις τας οδούς είτε εις την ύπαιθρον έστω και μεμονωμένα. Πλήν της περιπτώσεως επιθέσεως εκ μέρους των Γερμανών. Να ειδοποιηθώσι σχετικώς δια του ταχυτέρου μέσου άπαντα τα τμήματα υμών και το εφ ΕΛΑΣ περιοχής προς πρόληψιν ενεργειών εκ μέρους του. Η παρούσα εκτελεσθή πιστώς εκ παραλλήλου όμως να μην χαλαρωθώσι τα μέτρα ασφαλέιας σας. Τα ανωτέρω μέτρα λαμβάνονται καθ’ όσον οι Γερμανοί επρότειναν επαφήν με εκπροσώπους ανταρτικών δυνάμεων ίνα προτείνουν όρους παύσεως ενεργειών εναντίον αμάχου πληθυσμού και ανταρτών, υπό τον όρον ελευθερίας οδικών συγκοινωνιών και παύσεως ενεργειών ανταρτών εναντίον τους. Διά νεωτέρας μας διαταγής θα σας γνωστοποιήσωμεν αποτελέσματα συναντήσεώς μας”. 10/10/1943 “…Ημείς υπεσχέθημεν μέχρι 14ης τρέχοντος να σταματήσωμε κάθε εχθρικήν ενέργειαν ενατίον των Γερμανών με την ανάληψιν εκ μέρους των της υποχρεώσεως να παύσουν τα αντίποινα εις βάρος του πληθυσμού και κάθε ενέργειαν εναντίον μας. Επίσης υπεσχέθημεν και τη συνάντηση μετά του Γερμανού Αξ/κού την 14 τρέχοντος με την προυπόθεση ότι μέχρι της ημέρας εκείνης θα έχομεν λάβει τας οδηγίας σας. Ομοίαν υποσχεσιν έδωσε και η οργάνωσις του ΕΔΕΣ. Η επιτροπή της πόλεως των Ιωαννίνων μας εξέθεσε με τα μελανώτερα χρώματα τας αφαντάστους αγριότητας και την έκταση των καταστροφών αίτινες εγένοντο εις βάρος του αμάχου πληθυσμού των περιοχών των ευρισκομένων πέριξ των οδών και πόλεων εφ’ ολοκλήρου της Ηπείρου, και αίτινες είναι ανώτεροι πάσης περιγραφής, σημειωτέον ότι εις τας εκτελέσεις και τα παντός είδους κακουργήματα και λεηλασίες πρωτοστατούν Αλβανοί εκ Τσαμουριάς εις τας περιοχάς Φαναρίου Φιλιατών Ηγουμενίτσας, και αν εξακολουθήσουν θα ερημωθή τελείως η Ήπειρος”. Και 13/10/1943 ” Σας γνωρίζομεν ότι η εκκαθάρισις τμημάτων ΕΔΕΣ εις την περιοχήν 85 Συντάγματος ετερματίσθη μέχρι περιοχής Κράψης, συλληφθέντων Λυγεράκη και Κωνσταντινίδη. Εις την περιοχήν 3/40 Συντάγματος πληροφορίαι ιδιωτικαί φέρουν αφοπλισθείσαν ομάδα ΕΔΕΣ εις Φτέρη και ότι ο Τζουμερκιώτης ευρίσκετο την 10ην τρέχοντος εις Χώσεψην. Τμήματα ΕΛΑΣ Δυτικής Στερεάς εκινήθησαν προς κέντρα Ζέρβα. Τμήματα 9ης, 10ης και 1ης Μεραρχίας ενούμενα μετά του 15ου Συν/τος εξακολουθήσουν εκκαθάρισιν περιοχής Τζουμέρκων. Γνωρίσατέ μας αμέσως πορείαν εκκαθαρίσεώς σας. Εζητήθη από Γερμανούς εκ μέρους μας παράτασις εκεχειρίας μέχρις 20ης τρέχοντος μέχρι της οποίας δεν θα προβήτε εις ουδεμίαν επιθετικήν ενέργειαν κατ’ αυτών. Ανεξακρίβωτοι πληροφορίαι φέρουν συλληφθέντα Στρατηγόν Νάσσην, ευρισκόμενον μόνον καθ’ οδόν δι’ υπηρεσίαν προ της ενάρξεως της εκκαθαρίσεως”. Οι διαταγές αυτές δεν επιδέχονται αμφισβήτηση. Όπως δεν επιδέχεται την παραμικρή αμφισβήτηση και η περίφημη διαταγή του Βελουχιώτη, στις 20 Οκτωβρίου 1943, σύμφωνα με την οποία: ” Ως υπεύθυνος διαχειριζόμενος το ζήτημα της εκκαθαρίσεως του ΕΔΕΣ, επί των υμετέρων ενεργειών έχω να παρατηρήσω: α) Πολιτικής και από στρατηγικής και τακτικής άποψης του πολέμου μας εναντίον του εσωτερικού ( Ζέρβας – αντίδραση) και εξωτερικού ( Γερμανοί) εχθρού, η ενέργειά σας να αποσύρετε τις εναντίον του ΕΔΕΣ δυνάμεις για να συμπτύξετε και προβάλετε αντίσταση προς Μέτσοβον ενεργούντες Γερμανούς, είναι απολύτως εσφαλμένη και ασύμφορος. β) Κατά την γνώμη μου είναι χίλιες φορές προτιμότερο να διανοίξουν οι Γερμανοί την οδόν Ιωαννίνων – Μετσόβου – Καλαμπάκας, παρά να εξακολουθήσει υφιστάμενος ο ΕΔΕΣ, έστω για μια βδομάδα ακόμη. γ) Γι’ αυτό εντέλλομαι όπως άμα λήψει παρούσης διατάξητε αμέσως τον Καβαλάρη, απαλλασομένου του εφεδρικού και συμπληρουμένης της δυνάμεως του δια δυνάμεων ενεργού ΕΛΑΣ, ωστέ να έχει 300 άνδρας τουλάχιστον, να κινηθή ταχύτατα προς θέση Πλάκα και εκείθεν δράση εναντίον Εδεσιτών, λαμβάνων επαφήν με τα υμέτερα τμήματα και υπό τας διαταγάς μου, του λοιπού αποτελούσης της δυνάμεώς του μέρους του υπ’ εμέ ανεξαρτήτου εκκαθαριστικού συγκροτήματος. δ) Αναφέρατε δια του ιδίου συνδέσμου λήψιν παρούσης και έναρξιν εκτελέσεως”. Η εν λόγω διαταγή επιβεβαιώνεται και από την Γενική Έκθεση του Άρη. Μία ακόμα μαρτυρία Ελασίτη για την περίοδο αυτή είναι του Καπετάν Έκτορα του ΕΛΑΣ, τον Θόδωρο Μακρίδη. Αναλυτικά η έκθεση Μακρίδη για την περίοδο του ’43 εδώ. Η μοναδική κατηγορία που μπορεί να εκφρασθεί εναντίον του ΕΔΕΣ την ίδια περίοδο, θα μπορούσε να είναι η διάσπαση του ΕΔΕΣ Αθηνών σε “αγωνιστικό” και “προδοτικό”. Η συνεργασία του “προδοτικού” ΕΔΕΣ Αθηνών με τις κατοχικές κυβερνήσεις! Αυτήν αναφέρει και σαν… στοιχείο ο αείμνηστος Γρηγόρης Φαράκος, στο βιβλίο του Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία [5]. Εξαιρετικής σπουδαιότητας για την ορθή κατανόηση των γεγονότων της περιόδου, αποτελεί η διαταγή του ΙΙΙ Γραφείου της Ιης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, με αριθμό πρωτοκόλλου 3526, που εξεδόθη την 14 Δεκεμβρίου 1943 και αναφέρεται στα γεγονότα από την 17η Οκτωβρίου 1943 και μετά. Σ’ αυτήν σχετικά με τη εφαρμοζόμενη τακτική του ΕΛΑΣ έναντι των Γερμανών αναφέρεται μεταξύ άλλων : “…Κατά την κίνησίν των τα Γερμανικά τμήματα εγγύς των ημετέρων γραμμών και πολλάκις χωρίς καν να δεχθώσι ημέτερα πυρά…”. Και συνεχίζει πιο κάτω: “α) Η γενική μορφή η χαρακτηρίζουσα το σύνολον σχεδόν του αγώνος μας ήτο η παθητική άμυνα, ενώ δε εις όλους μας είναι γνωστόν ότι αύτη κατά κανόνα είναι καταδικασμένη εις αποτυχίαν, ελάχιστα εχρησιμοποιήσαμεν τμηματά μας διά επιθετικήν δράσιν, […] ε) Ουδαμού παρέμεινεν συγκεκροτημένον τμήμα, είτε κατόπιν διαταγής ή εξ ιδίας πρωτοβουλίας του ηγήτορος αμέσως κατά την σύμπτυξιν εις τα πλευρά ή εις τα νώτα του εχθρού διά να τον προσβάλη. Ούτω δε ο εχθρός εκινείτο ακινδύνως και ελευθέρως διά την καταδίωξίν μας…”. Και καταλήγει η διαταγή στα συμπεράσματά της: “1) Δεν πρέπει κατά τον Αμυντικόν αγώνα να αρκούμεθα αποκλειστικώς εις παθητικήν άμυναν, αλλά να ενεργούμεν και επιθετικώς κατά των ευπαθέστατων σημείων της εχθρικής διατάξεως. […] 4) Παρά τας επανειλημμένας ρητάς διαταγάς να παραμένουν κατά τας περιπτώσεις υποχρεωτικής συμπτύξεως εις τα πλευρά και νώτα του εχθρού μικρά τμήματα, με τον σκοπόν να τον ενοχλούν, εις ουδένα τμήμα εδόθη τοιαύτη αποστολή από τας Διοικήσεις, καίτοι το έδαφος προσφέρεται εις τοιαύτην δράσιν…Να αναπτυχθή παρ’ εκάστη (ομάδα) το πνεύμα συναντήσεως και προσβολής του εχθρού εις τα πλευρά ή νώτα, ακόμη και άνευ ειδικής εντολής, ουχί το πνεύμα της όσον το δυνατόν απομακρύνσεως από το δρομολόγιον κινήσεως τούτου” [6]. Επομένως, η δράση του ΕΛΑΣ την αυτή περίοδο δεν αποσκοπούσε στην αντίσταση κατά των Γερμανών, αλλά την διάλυση του ΕΔΕΣ. Δηλαδή δεν χτυπούσε ο ΕΛΑΣ τους Γερμανούς. Κάτι λίγο πολύ γνωστό σήμερα. |
| Το σύμφωνο Άνω Κολλίνας. |
Παρόλα αυτά ωστόσο, υπάρχουν κάποιοι ιστορικοί που ενώ αναγκαστικά δέχονται τα ανωτέρω, με έντεχνο τρόπο πλαστογραφούν την ιστορία της αντίστασης, για να αγιοποιήσουν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Ο γνωστός ιστορικός Χάγκεν Φλάισερ, δυστυχώς έχει μερίδιο ευθύνης για την αγιοποίηση αυτή. Σε Σεμινάριο στην Ουάσιγκτον, το 1978 είχε παραδεχθεί τη συνεργασία ΕΛΑΣ-Γερμανών: “Οι πρώτες επαφές με τον εχθρό πραγματοποιούνται ανάμεσα στον Δεκέμβριον του 1942 και τον Φεβρουάριο του 1943 στην Ιταλοκρατούμενη Στερεά, όταν οι Γερμανοί που έτυχε να παρευρίσκονται στην διάρκεια επιθέσεων του ΕΛΑΣ δεν ενοχλήθηκαν αλλά δέχθηκαν την ευγενική διαβεβαίωση ότι ο αγώνας του ΕΛΑΣ διεξαγόταν μόνον κατά των Ιταλών και των ανδρεικέλλων τους. Στην Πελοπόννησον όπου η ανάπτυξη του ανταρτικού κινήματος είχε καθυστερήσει, παρατηρείται μία ανάλογη στάση ως το καλοκαίρι του 1943”. Παραδέχεται ο κ. Φλάισερ τη συνεργατική στάση του ΕΛΑΣ. Ωστόσο την δικαιολογεί: “Η μεταγενέστερη δραστηριότητα του ΕΛΑΣ και στις δύο περιοχές απέδειξε ότι αυτή η αβρότητα ήταν απλώς προσωρινό στρατήγημα που ο ΕΛΑΣ χρησιμοποίησε για να κερδίσει χρόνο και να εδραιωθεί”. Ο εν λόγω ιστορικός όμως διακρίθηκε για την επιμονή του να αποδείξει ότι ο Ζέρβας συνεργάστηκε με τους Γερμανούς! Εστίασε περισσότερο στην άνοιξη του 1944 που οι επιθέσεις του ΕΔΕΣ κατά των Γερμανών ήταν ελάχιστες. Εκεί δεν δικαιολόγησε τον Ζέρβα όπως έκανε για τον ΕΛΑΣ! Ανεξάρτητα με τις μεγάλες μάχες του καλοκαιριού του 1944 που έδωσε ο ΕΔΕΣ με τους Γερμανούς, ο Φλάισερ δεν έκανε λόγο για “προσωρινό στρατήγημα” αλλά για στεγνή συνεργασία… Δύο μέτρα και δύο σταθμά! Και στις περιπτώσεις που οι Γερμανοί επιτέθηκαν κατά του ΕΔΕΣ (ενώ κατά τον ίδιο ήταν συνεργάτες) αυτό έγινε επειδή μπέρδεψαν τον ΕΔΕΣ με…συμμορίες κομμουνιστών! Δεν θα επεκταθώ περισσότερο γιατί θέμα του άρθρου είναι η δράση του ΕΛΑΣ με βάση τα αρχεία του. Και όμως, ο ΕΛΑΣ έκανε και το 1944 συμφωνίες με τους Γερμανούς. Δεν θα αναφερθώ σε σύμφωνα που αμφισβητούνται δικαίως ή αδίκως. Είναι γνωστή η συμφωνία του 8ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Λακωνίας με την Γερμανική Πολιτική Αστυνομία (SD) που υπογράφτηκε την 30η Μαρτίου 1944 και όριζε: “Συνήλθωμεν σήμερον την 30-3-44 η SD Γερμανική Πολιτική Αστυνομία και ο Αντιπρόσωπος Πελλ. Επιτροπής και Αντ. Επιτρ. Λακωνίας και ο Αντιπρόσωπος του 8ου Συν/τος και αποφασίσαμε τα κάτωθι: Κατόπιν προτάσεως των Γερμανικών Αστυνομικών Αρχών, κατάπαυσιν μέχρι της 10-4-44 πυρός και εκ μέρους των δύο παρατάξεων, συμεριλαμβανομένων και των Ταγματων Ασφαλείας, μέχρις ότου αποφανθούν και αι δύο ανώτεραι αρχαί περί των προτάσεων των γενομένων παρά των Γερμανικών Αρχών. Αι δύο συμβαλλόμεναι παρατάξεις υποχρεούνται να τηρήσουν τ’ ανωτέρω μέχρι νεωτέρας τελικής αποφάσεως περί την Λακωνίαν και γενικώτερον περί την Πελοπόννησον. Η υπόθεσις θα συζητηθή εις Αθήνας την 9-10-4-44 εκ μέρους και των δύο συμβαλλομένων” [7]. Την ανακωχή αυτή την παραδέχθηκε και επίσημα το ΚΚΕ στον Ριζοσπάστη της 14ης Μαίου 1944. Επιπλέον, στο σεμινάριο της Ουάσιγκτον ο κ. Φλάισερ υποστήριξε: “Παρόμοια πειθαρχικά μέτρα λαμβάνονται όταν τον Μάρτιο του 1944, το σκληρά πιεζόμενο 8ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ Λακωνίας συμφώνησε με τις τοπικές Γερμανικές αρχές αναστολή των εχθροπραξιών για μερικές μέρες για να γίνουν διαπραγματεύσεις σχετικά με την αποχώρηση ή διάλυση των Ταγμάτων Ασφαλείας. Ο εκπρόσωπος του Πελοποννησιακού Γραφείου του ΚΚΕ “Τσάκωνας” (Πολ. Πολυχρονιάδης) που υπέγραψε την συμφωνία καταδικάστηκε σε θάνατο από το Π.Γ., αλλά την εκτέλεσή του ανέστειλε ο ίδιος ο Άρης επειδή όπως έλεγε οι διαπραγματεύσεις και ανακωχές συχνά έχουν τον χαρακτήρα στρατηγήματος κι είναι αναπόσπαστο στοιχείο του πολέμου και μόνον οι φαρμακοποιοί, οι συμβολαιογράφοι και οι γαλατάδες δεν κάνουν ποτέ ανακωχή αφού ποτέ δεν κάνουν και πόλεμο” [8]. Ο Γρηγόρης Φαράκος είχε επίσης παραδεχθεί τη συμφωνία γράφοντας “ότι αναγκάστηκαν να συμφωνήσουν ολιγοήμερη ανακωχή (όπως τον Φεβρουάριο 1943 στην Ήπειρο και το Μάρτιο 1944 στην Λακωνία)” άσχετα με το γεγονός ότι προσπαθεί να την υπονομεύσει χαρακτηρίζοντάς την μεμονωμένο περιστατικό [9].
Τελειώνοντας, θέλω να επισημάνω τη φράση που έγραψε κάποτε ο Κρις Γουντχάουζ ότι η συνεργασία με τον εχθρό δεν είναι ζήτημα λόγων αλλά έργων. Δεν ωφελεί η συγγραφή της ιστορίας με κομματικά κριτήρια. Όσα από τα αρχεία του ΕΛΑΣ αναρτήθηκαν αποσπασματικά έγινε για οικονομία χώρου, παρόλα αυτά όμως δεν αλλοιώθηκε ούτε στο ελάχιστο το νόημα του κειμένου. Μπορεί κανείς να τα βρεί αυτούσια στις εν λόγω πηγές.
Παραπομπές
[1] Αρχεία Γενικού Επιτελείου Στρατού, ΔΟΛ, Ά τόμος, σ. 144.
[2] Αρχεία Γενικού Επιτελείου Στρατού, ΔΟΛ, Ά τόμος, σ. 147.
[3] Αρχεία Γενικού Επιτελείου Στρατού, ΔΟΛ, Ά τόμος, σ. 151-152.
[4] Χαράλαμπος Φλόκας, Εθνική Αντίσταση 1942-1945, σ. 589-590.
[5] Γρηγόρης Φαράκος, Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία, Β’ τόμος, σ. 306-307.
[6] Αρχεία Γενικού Επιτελείου Στρατού, ΔΟΛ, Ά τόμος, σ. 190-194.
[7] Αρχεία Γενικού Επιτελείου Στρατού, ΔΟΛ, Ά τόμος, σ. 222.
[8] Πρακτικά 1ου Πανελλήνιου Συνεδρίου της Συνομοσπονδίας Εθνικών Αντιστασιακών Οργανώσεων, σ. 32.
[9] Γρηγόρης Φαράκος, Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία, Ά τόμος, σ. 155.